Σάτιρα, ένα παιχνίδι χωρίς όρια;

Σάτιρα, ένα παιχνίδι χωρίς όρια; 


Δύο σκηνοθέτες και δύο δημοσιογράφοι σχολιάζουν με αφορμή την υπόθεση 
του «Γέροντα Παστίτσιου» 

Της Γιουλης Επτακοιλη 

Βηθλεέμ, έτος Μηδέν. Η γέννηση του Χριστού είναι γεγονός. Ολοι σπεύδουν να προσκυνήσουν και να θαυμάσουν το Θείο Βρέφος. Ωστόσο, ο Αντώνης γεννημένος την ίδια μέρα με τον Χριστό σε «διπλανή φάτνη» είναι πεπεισμένος πως έχει γίνει λάθος και πως είναι ο ίδιος το Θείο Βρέφος. Μεγαλώνοντας παράλληλα με τον Χριστό, μιμείται κάθε ενέργειά του, προσπαθεί να βρει μαθητές και να κάνει θαύματα, ώστε να πείσει ότι αυτός είναι ο πραγματικός Χριστός.

Γι’ αυτήν την κωμωδία - φάρσα με τίτλο «Εγώ είμαι το θείο βρέφος» που ανέβηκε στο θέατρο του Νέου Κόσμου, το 2010, ο εμπνευστής της Γιάννης Καλαβριανός διαπομπεύθηκε, απειλήθηκε, δέχθηκε μηνύσεις, οδηγήθηκε στο δικαστήριο. Και οι θεατές της παράστασης αναγκάστηκαν να βγουν από το θέατρο με τη βοήθεια των ΜΑΤ και ανάμεσα από γηραιές κυρίες που με επικεφαλής έναν μοναχό από τα Μεσόγεια, φώναζαν «αίσχος, αίσχος» κραδαίνοντας εικόνες αγίων.

Από την αξεπέραστη κωμωδία «Life of Brian» των Μόντι Πάιθονς -που σημειωτέον δεν θα είχαν καταφέρει να γυρίσουν αν δεν έβρισκαν γενναίο χρηματοδότη στο πρόσωπο του Τζορτζ Χάρισον των Μπιτλς- και την Παναγιά την Κοτάρα του Τζίμη Πανούση, μέχρι τα σκίτσα του Μωάμεθ και την κακόγουστη αμερικανική ταινία, που πρόσφατα έγινε η αιτία να δολοφονηθεί ο Αμερικανός πρέσβης στην Λιβύη, η φράση «προσβολή στο θρησκευτικό συναίσθημα» έχει αποδειχθεί ιδιαιτέρως επικίνδυνη.

Στα καθ’ ημάς, πριν από μια εβδομάδα ένας 27χρονος χρήστης του Διαδικτύου συνελήφθη από τη Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος και παραπέμφθηκε σε δίκη. Κατηγορείται για «κακόβουλη βλασφημία και καθύβριση θρησκευμάτων, μέσω του Facebook» και της σελίδας του, όπου ως «Γέροντας Παστίτσιος» σατίριζε τον Γέροντα Παΐσιο και τη διδασκαλία του.

Εχει όρια η σάτιρα, και αν ναι, ποια είναι αυτά; Οι σκηνοθέτες Γιάννης Κακλέας και Γιάννης Καλαβριανός, ο δημοσιογράφος και μελετητής των κόμικς Αρης Μαλανδράκης και ο δημοσιογράφος - παρουσιαστής της σατιρικής εκμπομπής «Συντέλεια» στον ΣΚΑΪ, Μάνος Βουλαρίνος, απαντούν και σχολιάζουν.

Είναι μόνο η τραχιά αλήθεια

«Για μένα τα όρια της σάτιρας είναι η αισθητική και όχι η ηθική», υπογραμμίζει ο Γιάννης Κακλέας. «Σύμφωνα με τη δική μου εμπειρία από τον Αριστοφάνη αλλά και τα κόμικς, η σάτιρα πρέπει να παίζει με πράγματα τα οποία είναι ιδιαιτέρως επικίνδυνα. Αλλιώς δεν κάνει τη δουλειά της. Ο Αριστοφάνης στους Ορνιθες σατιρίζει τους ίδιους τους θεούς. Την εποχή που έδρασε, και ήταν μια εποχή που είχε λόγο να τα κάνει αυτά, δεν επιτρεπόταν απλώς αλλά επιβαλλόταν η σάτιρα της πίστης για να μπορέσει είτε να ενδυναμωθεί είτε να αποκαλυφθεί. Δεν υπάρχουν, λοιπόν, όρια στη σάτιρα γιατί αν μπει από το παράθυρο η έννοια των ορίων, θα πρέπει να λέμε μην σατιρίζεις θρησκευτικά, πολιτικά, κοινωνικά πιστεύω, και από κει και πέρα θα πάψει να υπάρχει η αρετή του δυτικού κόσμου που τουλάχιστον εγώ πρεσβεύω: H ανοχή».

Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και ο Μάνος Βουλαρίνος. «Τα μόνα όρια που μπορεί να έχει η σάτιρα είναι τα όρια αυτού που την κάνει και τα όρια του κοινού που επιλέγει ποια σάτιρα θα παρακολουθήσει. Αλλα όρια δεν μπορούν να μπουν και σίγουρα όχι από αυτούς που σατιρίζονται».

«Αν θελήσουμε να το δούμε από τη σατιρική του σκοπιά, θα έλεγα ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα μπορεί να αντιμετωπίσει ένας θεοσεβούμενος μακαρονάς», λέει στην «Κ», σχολιάζοντας την υπόθεση του «Γέροντα Παστίτσιου», o Αρης Μαλανδράκης. «Αν, πάλι, το δούμε από τη σκοπιά που επιβάλλει η σοβαρότητα του γεγονότος, τότε νομίζω ότι θα πρέπει να σκεφθούμε όχι μόνο σε ποιο κράτος ζούμε, αλλά και σε ποια ακριβώς εποχή. Στην Ελλάδα που υπερήφανα διατυμπανίζει ότι ανήκει στην Ευρώπη (ασχέτως Βορρά ή Νότου) ή στην πατρίδα του ράσου και του εγχώριου φονταμενταλισμού;»

«Θα σε σκοτώσουμε»

«Αυτά τα πράγματα στην αρχή τα παίρνεις λίγο στην πλάκα», εξομολογείται ο παθών για την παράσταση «Εγώ είμαι το θείο βρέφος», Γιάννης Καλαβριανός. «Δεν πιστεύεις αυτό που γίνεται, μέχρι βέβαια τη στιγμή που αρχίζουν να έρχονται στο σπίτι σου απειλητικά γράμματα σαν κι αυτά που βλέπουμε στις ταινίες με κολάζ από περιοδικά και εφημερίδες και φράσεις όπως “θα σε σκοτώσουμε’’. Μπορεί η υπόθεση αυτή να είχε αίσιο τέλος και να αθωώθηκα αλλά πιστεύω πως όταν κάποιος μηνύει κάποιον άλλο για προσβολή των θείων, οι αρμόδιοι δεν πρέπει να προχωρούν σε τακτική δίκη, αλλά να βάζουν την υπόθεση στο αρχείο. Κάποια πράγματα έχουν κερδηθεί, δεν μπορούμε να ξαναρχίζουμε κάθε φορά από το μηδέν».

Ο Αρης Μαλανδράκης φωτίζει μια άλλη παράμετρο. «Για να είναι αποτελεσματική η σάτιρα πρέπει να είναι προσβλητική. Με μια προϋπόθεση όμως: να αποτελεί το όπλο των αδυνάτων ενάντια στους δυνατούς. Από την άλλη μεριά, για να βλαστήσει η προσβολή, πρέπει να βρει πρόσφορο έδαφος σε μάτια και αυτιά που δεν αντέχουν το χιούμορ και, κατ’ επέκταση, τον αυτοσαρκασμό. Τέτοιες περιπτώσεις ανθρώπων θάλλουν στα πόστα της εξουσίας - της όποιας εξουσίας».

Πότε η σάτιρα κινδυνεύει να ολισθήσει στον λαϊκισμό; «Τα όρια της σάτιρας και του λαϊκισμού είναι ρευστά», απαντάει ο Μάνος Βουλαρίνος. «Οταν ο πρωταρχικός σκοπός σου είναι να ικανοποιήσεις το κοινό, τότε μάλλον έχεις φτάσει στον λαϊκισμό».

Αναρωτιέται κανείς κατά πόσον τέτοια φαινόμενα μπορεί να σπείρουν τον σπόρο της αυτολογοκρισίας σε όσους ασχολούνται με τη σάτιρα. «Αντί αυτολογοκρισίας, θα επέλεγα τον όρο αυτοέλεγχος, που δεν κουβαλά απόηχους καταπιεστικών περιορισμών», απαντάει ο Αρης Μαλανδράκης. «Σίγουρα αποτελεί το πιο καίριο ζήτημα που αντιμετωπίζει όποιος ασχολείται με τη σάτιρα. Είτε γράφοντας κείμενα είτε σκιτσάροντας γελοιογραφίες. Είτε κάνοντας μια ταινία είτε ανεβάζοντας ένα θεατρικό έργο. Ο αυτοέλεγχος, όμως, πρέπει να εξαντλείται στα όρια που επιτρέπει η προσωπική παιδεία κάθε σατιρικού καλλιτέχνη. Οταν, το 2005, δημοσιεύθηκαν σε δανέζικη εφημερίδα τα διαβόητα σκίτσα του προφήτη Μωάμεθ, προκάλεσαν αιματηρές ταραχές “εφάμιλλες” των πρόσφατων, με αφορμή τη (βλακώδη, εντέλει) ταινία που κυκλοφόρησε στο Διαδίκτυο, αλλά και τα σκίτσα που δημοσιεύθηκαν στο γαλλικό σατιρικό περιοδικό Charlie Hebdo. “ Διατηρούμε πάντα το δικαίωμα να γράφουμε και να σκιτσάρουμε”, απάντησαν οι υπεύθυνοι του περιοδικού. “Αυτό είναι η δημοκρατία. Δεν πετάς βόμβες, το συζητάς, αντιλέγεις. Αλλά δεν αντιδράς με βίαιο τρόπο”. Νομίζω ότι τα λόγια τους αποτελούν την πιο κατάλληλη απάντηση σε ένα τέτοιο ερώτημα».

O Γιάννης Καλαβριανός δεν έχει νιώσει να αυτολογοκρίνεται μετά τη δυσάρεστη αυτή εμπειρία, τον προβληματίζει, όμως, η παράσταση που πρόκειται να ανεβάσει με την Λένα Κιτσοπούλου στις 7 Νοεμβρίου στη σκηνή Τσίλερ του Εθνικού Θεάτρου: «Στο έργο, τρεις Ελληνες καλούν με πολύ καλή διάθεση έναν ξένο στο σπίτι τους και καταλήγουν να τον σπάσουν στο ξύλο γιατί δεν μπορεί να χορέψει μαζί τους ελληνικά λαϊκά τραγούδια. Της Μπέλου, του Καζαντζίδη κ.ά. Σκέφτομαι ότι από το τίποτα μπορεί να δημιουργηθεί ζήτημα. Εχουμε γίνει ξαφνικά εύθικτοι με τις ιδέες. Χωριζόμαστε σε φασίστες και σε αριστερούς, σε εθνικόφρονες και σε εχθρούς της πατρίδας».

«Μισώ αυτή τη χώρα»

Ο Γιάννης Κακλέας συνδέει φαινόμενα όπως αυτό του «Γέροντα Παστίτσιου» με την κρίση αλλά και την ανησυχητική αύξηση του συντηρητισμού. «Δυστυχώς, βαδίζουμε σε άκρως συντηρητική κοινωνία και αυτό το έχω διαπιστώσει εδώ και καιρό από τον τρόπο που επικοινωνούμε οι καλλιτέχνες με το κοινό στο θέατρο. Μάλιστα είχα και άλλη μια εμπειρία αυτό το καλοκαίρι. Είχα βάλει στους Ορνιθες ένα κείμενο του Δημήτρη Δημητριάδη από το “Πεθαίνω σαν χώρα” που ξεκινούσε με τη φράση “Μισώ αυτή τη χώρα”. Υπήρχαν άνθρωποι που δεν άντεχαν να ακούν αυτή τη φράση. Η δημοκρατία τεστάρεται στον βαθμό ανοχής που έχει στη διαφορετικότητα των πραγμάτων. Οσο περισσότερο αντέχει ένας λαός, τόσο περισσότερο δημοκρατικός είναι».

«Οταν μιλάμε για λαό, το μυαλό μου τρέχει στον παππού Αριστοφάνη, στις καυστικές ατάκες του Καραγκιόζη, στους απολαυστικούς αφορισμούς των πρωταγωνιστών του παλιού ελληνικού κινηματογράφου κ.ο.κ», συμπληρώνει ο Αρης Μαλανδράκης. «Εκεί, τα πράγματα είναι δεδομένα, τα “στρατόπεδα” διακριτά και ο συντηρητισμός έχει πάει βόλτα. Σαφώς η κρίση και η ανασφάλεια ευνοούν την ανάπτυξη μιας τέτοιας αντιδραστικής στάσης. Η σάτιρα, όμως, δεν είναι τίποτα άλλο από μια τραχιά αλήθεια, όπως το έθεσε, δύο αιώνες πριν, ο Αγγλος συγγραφέας και ποιητής Τζορτζ Μέρεντιθ. Είναι “το πρόσωπο ενός αστείου στο σώμα μιας αλήθειας” για να μνημονεύσω και τα λόγια ενός άλλου συγγραφέα, του Τζόζεφ Κόνραντ. Την αλήθεια αυτή οφείλουμε να αφουγκραζόμαστε, προσπερνώντας την προσβολή για την οποία κατηγορείται στους καιρούς της κρίσης».

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ